آزبست

آزبست چیست؟

آزبست نام گروهی از ترکیب‌های معدنی منیزیم و سیلیسیوم است که اغلب در طبیعت به صورت الیاف معدنی و سنگ یافت می‌شود. این مواد به خاطر مقاومت زیادی که در برابر گرما و آتش دارند به عنوان مواد نسوز بکار می‌روند.

بیشترین میزان مصرف آزبست در جهان مربوط به آزبست سیمان و استفاده از محصولات سیمان در کارهای عمرانی می باشد. بنابراین می‌توان گفت که میزان عرضه و تقاضا در جهان در درجه اول به میزان فعالیت های عمرانی و تقاضای این صنعت جهت محصولات سیمان آزبست وابسته است، ولی در مورد آزبست به دلیل مخالفت های روز افزون جهانی و رشد آگاهی های عمومی و نیز به لحاظ بیماری زا بودن این ماده معدنی، روند جهانی عرضه و تقاضا با کاهش قابل ملاحظه ای مواجه خواهد بود. تعطیلی بسیاری از معادن آزبست دنیا را می‌توان موید این مطلب دانست. 
عمده تولید آزبست در ایران معدن حاجات نهبندان می‌باشد و معادن دیگر که غیر فعال هستند بسته به نیاز کشور و شرایط زمانی و مکانی به تولید آزبست مبادر می ورزند.

کاربردهای آزبست 

هم اکنون در صنعت، از آزبست برای مصارف زیر استفاده می‌شود:

- عامل افزایش مقاومت سیمان در لوله‌های سیمانی و قطعات پوششی سقفی.

- عامل افزایش دهنده نقطه اشتعال در منسوجات و محصولات کاغذی.

- عامل افزایش مقاوت لنت‌های ترمز و کلاچ در برابر سایش. 

مهم‌ترین فرآورده های آزبستی به شرح زیر هستند: 

- محصولات آزبستی سیمانی: شامل لوله‌های آزبست سیمانی، ناودانی و صفحات ایرانیت، که در صنایع گوناگون بکار می‌روند.

- جامه‌های نسوز: لباس، جلیقه، نمدها و دیگر مواد نسوز.

- کاغذهای آزبستی: از این نوع کاغذها به عنوان پوشش لوله‌ها و عایقهای الکتریکی استفاده می‌کنند.

- مواد مالشی و حرارتی: صفحه کلاچ، لنت ترمز، انواع واشر و غیره.

- به‌عنوان ماده پرکننده: در آسفالت، رنگ شیمیایی، کاشی، پلاستیک. 

آزبست و سلامت انسان 

الیاف آزبست می تواند به ذرات بسیار ریز و غیرقابل رویتی  تبدیل شود. این ذرات نامرئی که قطر آن‎ها کمتر از ۰.۵ میکرون است، در هنگام تنفس به اعماق ریه نفوذ می کنند و برای همیشه در آن جا می مانند. با گذشت زمان این ذرات بر اثر تحریکات مداوم خود می توانند سبب بیماری های آزبستوسیس (Asbestosis)، سرطان ریه و یا بیماری مزوتلیوما (Mesothelioma) شوند که همه آن‎ها نهایتا به مرگ منتهی می شوند. 

بیماری‌های ناشی از استنشاق آزبست عبارتند از:

- آزبستوسیس 

- سرطان ریه 

- مزوتلیوما 

- سرطان حنجره

علاوه بر آسیب های ریوی تماس با آزبست به پوست و حتی به چشم نیز آسیب خواهد رساند.

هنگام برخورد و کار با آزبست باید از تجهیزات حفاظتی (ماسک - عینک - لباس و دستکش مخصوص) استفاده نمود. 

آزبست و محیط زیست 

الیاف آزبست توسط استخراج از معدن، اره‌کشی، عملیات تخریب ساختمان‌هایی که در عایق‌سازی آنها از آزبست استفاده شده، و بطور کلی تخریب هر فرآورده آزبست دار به محیط زیست وارد می‌شوند. در شهرهای بزرگ یکی از مهم‌ترین راه‌های ورود آزبست به هوا از طریق لنت ترمز و کلاچ خودرو است.

از دید تولید کنندگان محصولات آزبست، از آنجا که صنعت آزبست، نیاز به انرژی کمتری در مقایسه با محصولات جایگزین که از پتروشیمی و استخراج فلزات بدست می‌آید دارد، دوستدار محیط زیست است. 

از صنایع عمده مصرف کننده در ایران می توان صنایع لوله و سیمان آزبستی ، صنایع لنت ترمز و صفحه کلاج و کاشی و کفپوش (تعدادی از تولید کنندگان آنها از آزبست استفاده می کنند) را نام برد.

مصرف عمده آزبست در ایران در تولید لوله و ورقهای سیمان آزبستی می باشد. برای تولید لوله آزبست سیمانی 20-15% آزبست به کار می رود. در کشور ما مقدار مصرف آزبست در این صنعت بیشتر از متوسط جهانی است. 

ممنوعیت استفاده از آزبست 

مصرف آزبست از حدود سال ۱۹۸۰ میلادی در کشورهای صنعتی جهان به شدت کاهش پیدا کرده است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مصرف آن در حال افزایش است.

در سال ۱۹۹۶ نخست وزیر فرانسه، فرمانی مبنی بر قدغن کردن استفاده از آزبست صادر کرد. این فرمان شش ماده‌ای مقرر کرده بود که استفاده از آزبست در کلیه محصولات تا سال ۲۰۰۱ محدود و سپس بطور کامل قطع گردد تا از آلودگی زیست محیطی ناشی آزبست جلوگیری گردد.
به‎طور کلی اروپاییان معتقدند که آزبست سمی است و اثرات مخرب آن کاملاً شناسایی شده‌است ولی کانادایی‌ها اعتقاد دارند که به صورت کنترل شده و با احتیاط می‌توان از آن استفاده کرد. از این درگیری تحت عنوان جنگ آزبست یاد شده‌است. روسیه، چین و کانادا ۶۵ درصد تولید آزبست در جهان را در اختیار دارند و کانادایی‌ها در حال گسترش فعالیتهای خود هستند.
در ایران نیز در سال ۱۳۷۹ هیات وزیران بر اساس مصوبه ای، مصرف آزبست را در همه کارخانه ها و واحدهای صنعتی ممنوع اعلام کرد. بر اساس این قانون و مهلت زمان داده شده، استفاده از این عنصر بسیار خطرناک باید از مرداد ماه ۱۳۸۶ در کارخانه های کشور متوقف می شد، اما با وجود این که واحدهای صنعتی تا اجرای این قانون هفت سال زمان برای جایگزینی این ماده سرطان زا داشته اند، تاکنون فقط تعداد انگشت شماری در این باره اقدام کرده اند، این در حالی است که به گفته کارشناسان محیط زیست، آزبست یک آلاینده سمی و از میان آلاینده های دیگر، هزاران برابر خطرناک تر است، بنابراین باید هر چه زودتر از چرخه مصرف حذف شود.

ماده جایگزین آزبست:

پشم سنگ و پشم سرباره (پشم سنگ آهن) بهترین جایگزین برای آزبست می باشد. از این محصول می توان جهت تولید محصولات زیر استفاده نمود:

- انواع سیمانهای تقویت شده جهت تولید لوله، ناودانی و صفحات ایرانیت.

- جامه‌های نسوز شامل لباس، جلیقه، نمدها و دیگر مواد نسوز.

- کاغذهای عایق جهت پوشش لوله‌ها و عایقهای الکتریکی

- مواد مالشی و حرارتی مانند صفحه کلاچ، لنت ترمز، انواع واشر و غیره.

- به‌عنوان ماده پرکننده در آسفالت، رنگ شیمیایی، کاشی، پلاستیک.